Маргаашийн сэтгүүлчид өнөөдөр бичиж байна

          Жирийн л нэг хичээлийн өдөр миний бие МУИС-ын II байрны 276р танхимд Олон улсын харилцааны онол хичээлд сууж байлаа. Тэгтэл хаалга онгойж Пүрэвээтэй уулзья хэмээн миний найз "Балжка" дуудав. Багшиас зөвшөөрөл аван гартал харин нөхөр нэг ном баричихсан яг нүдэн дээр маань "Анд Пүрэвдагва танаа: Үзгээр зэвсэглэсэн залуус хүндэтгэв" гэж шинэхэн үзгээр бичээд өөрсдийн бүтээлээс бүрдсэн ном болон үзгийг надад бэлэглэв. Тэр үед надад хэмжээлшгүй сайхан санагдаж, ялангуяа миний нөхдийн бүтээл гэж бодох ахуйяа хосгүй ихээр баясав. Энэ үйл явдал жирийн нэг өдрийг хэзээ ч мартагдахааргүй оюутан насны минь нэг тод өдөр болгосон юм.
          

         Би энэ номны улаан фен болсон гэж хэлэхэд хэлсдэхгүй. Ямар ч нийтлэлийг нь уншсан хэзээ ч уйдахгүй, аяндаа өөрөө хөтлөөд одно. Манай сэтгүүлзүйн ангийн оюутнуудын ур чадвар сэтгэлгээ, оюуны царааг энэ номноос бэлээхэн харж болно.
        Сэтгүүлзүйн ангийн анд,найзууддаа цаашдын ажил амьдралд нь амжилт хүсье
                                                                          Та бүгдийг хүндэтгэсэн Б.Пүрэвдагва.

С.ХАНТИНГТОН “ИРГЭНШИЛ ХООРОНДЫН МӨРГӨЛДӨӨН” “АЗИ АМЕРИКИЙН ХҮЙТЭН ДАЙН” /шүүмж/

Самуэл Хантингтон “Иргэншил хоорондын мөргөлдөөн” номныхоо “Ази Америкийн дайн” хэмээх энэ хэсэгтээ бүх л бүтэн тивийг 1 улсын эсрэг сөргүүлэн тавьж, хоорондын харилцааны зөрчлийг олон талаар батлан бичсэн байх. Хамгийн түрүүнд  2 асуулт гарж ирэв.

1.      Ази тивд нийтдээ 37 тусгаар тогтносон улс оршдог. Энэ том тивийг 1 улстай адилтган үзэж хоорондын харилцааг хэрхэн тодорхойлж байна вэ?

2.      Ази тивийн 37 улсыг яагаад 2, 3хан улс орон төлөөлж байна вэ? Үлдсэн улсууд нь Ази тивийн бусадтай харьцах харилцаанд ямар нөлөөтэй вэ?

гэсэн 2 асуулт байлаа.

            Хүйтэн дайны хувьд Зөвлөлт Орос ба Америкийн Нэгдсэн Улсын хүйтэн дайн гэж сонссон боловч Ази Америкийн хүйтэн дайн гэж урьд өмнө огт сонсож байсангүй. Зохиогч яагаад хүйтэн дайн гэж томьёолсоноо хэрхэн баталсныг удахгүй бичнэ.

            Цаг хугацаа нь 20 дугаар зууны сүүлч буюу 1980-аад оноос хойш одоо үеийг хамруулан бичсэн байна.

Жирийн ард иргэдэд Ази Америкийн хүйтэн дайн гэвэл хэзээ ч бууж ирэхгүй,  ялангуяа дэлхийн II дайнаас хойш гэвэл бүр ч төсөөлөгдөхгүй биз. Вьетнамын дайныг дурьдаж болох ч Самуэл Хантингтон тэс өөр зүйлийг, ялангуяа бидэнд бодитойгоор харагдахгүй далд явагддаг Их гүрэн болон манай тив 2-ын хоорондын харилцаанд 1980-аад оноос хойш болсон олон шийдвэр, гэрээ, кейс, жишээнүүд дээр тулгуурлан бичсэн байна.

/Азийн тэргүүлэгч орнууд болох Япон, Хятад улсууд Ази тивийн харилцааг төлөөлөнн Олон Улсын харилцаанд голлон оролцож тодорхойлсоор иржээ./[1]

Америк-Япон

            1990-ээд оны эхээр Япон Америкийн харилцаа улам бүр хурцдаж нэлээд өргөн хүрээтэй асуудлаар тухайлбал, Персийн булангийн дайнд Японы үүрэг, Япон дахь Америйн цэрэг, Хятад ба бусад орон дахь хүний эрхийн талаар АНУ-ын тавьдаг бодлого, энэ талаархи Японы байр суурь, энхийг сахиулах үйл ажиллагаан дахь Японы оролцоо, хамгийн гол нь эдийн засгийн хамтын ажиллагаа, ялангуяа худалдааны асуудлаас болж үлэмж буурчээ.Худалдааны дайнтай холбогдох асуудал бүр утга учраа алдав. [2] Тухайлбал Японы эсрэг худалдааны илүү хатуу хориг тавих эрх олгосон захирамжид 1994 оны 3-р сард Ерөнхийлөгч Клинтон гарын үсэн зурмагц Япончууд төдийгүй дэлхийн худалдааны гол журмыг тогтоогч байгууллага-тариф, худалдааны ерөнхий хэлэлцээрийн удирдлагын зүгээс эсэргүүцэлтэй тулгарсан юм. Үүний дараа засгийн газрын контракттай ажиллаж байсан америкийн компаниудыг алагчиллаа хэмээн АНУ-Японыг албан ёсоор буруушаав.1995 оны хавар Клинтон Засаг Захиргаа гэрээгээ зөрчин Японы тансаг автомашинд ноогдуулах татвараа 100 хувь болгонон хэмээн заналхийлж, шийдвэр хүчин төгөлдөр болохоос өмнө хэрэгжүүлнэ гэв. Үйл явдал 2 орны хооронд худалдааны дайн эхэлжээ гэдгийг яалт ч үгүй ойлгуулав. 1990-ээд оны дунд үе гэхэд харилцан дайрч давшлах явдал хэрээс хэтэрч, АНУ-ын цэргийг Японд байлгах эсэх дээр японы улс төрийн хүрээнийхэн асуудал босгож эхэлжээ. 

            Энэ жилүүдэд дээрхи 2 оронд бие биеэ үл таашаах явдал олон нийтийн дунд газар авах болов. 1991 он бол Хүйтэн дайны өмнөх хэв загварыг гэдрэг хаясан, олон нийтийн үзэл бодолд эргэлт гарсан жил байлаа. ЗХУ-ын оронд дээрхи 2 улсын өмнө шал өөр дайсан гарч иржээ. Америкийн аюулгүй байдалд заналхийлдэг орнуудын жагсаалтын эхэнд анх удаа америкчууд ЗХУ-ын өмнүүр Японыг оруулж, Япончууд анх удаа АНУ-ыг ЗХУ-аас илүү Японы аюулгүй байдалд заналхийлдэг гэж үзжээ.[3]  Энэ үзүүлэлт нь бидний дээр дурьдсанчлан Хүйтэн дайн гэж хэлэхэд хангалттай хэмжээнд хүргэж байгаа юм.

АНУ-Хятад

            АНУ-аас Хятадтай тогтоосон харилцаа 1980-аад оны сүүлч, 1990-ээд оны эхээр улам бүр дайсагнасан шинжтэй болж иржээ. 1991 оны 9-р сард Дэн Сяопиний тэмдэглэсэнчлэн хоёр орны хоорондын мөргөлдөөн “Шинэ хүйтэн дайн” болж, энэ санааг хятдын хэвлэлүүдээр байнга давтаж байв. 1995 оны 8-р сард Ерөнхийлөгч Зянь Зэминь “Өрнийн дайсагнагч хүчнүүд манай орныг өрнөжүүлж, “хуваах” санаархлаа орхиогүй байна” гэв. Хятдыг нутаг дэвсгэрийн хувьд хувааж, Хятдыг улс төрийн хувьд нурааж, стратегийн талаар тогтоон барьж, эдийн засгийн хувьд ялахыг” АНУ санаархаж байна гэдэг дээр 1995 он гэхэд Хятадын төрийн зүтгэлтнүүд болон эрдэмтдийн нэгдмэл санаа бодол бүрэлджээ.[4]

Эдгээр буруутгал үндэстэй юм. Тайванийн Ерөнхийлөгч Ли Дэнхуйг АНУ-д зочлохыг АНУ зөвшөөрсөн, Тайваньд F16 онгоц 150-г худалдсан, Түвдийг “Эзлэгдсэн бүрэн эрхт нутаг дэвсгэр” гэж нэрлэсэн, хүний эрх зөрчлөө хэмээн Хятадыг буруушаасан, Бээжинг 2000 оны Олимпын наадмын нийслэл болоход нь саад хийсэн. Вьетнамтай харилцаагаа хэвийн болгосон, Иранд химийн зэвсгийн эд анги экспортолсон хэмээн Хятадыг буруушаасан, Пакистанд пуужингийн техник худалдсаных нь төлөө Хятадад худалдааны хориг тавьсан, Дэлхийн худалдааны байгууллагад элсэхэд нь саад учруулан эдийн засгийн хориг нэмж тавина хэмээн заналхийлсэн гэхчлэн гомдохоор зүйл зөндөө байв. Талууд бие биеэ хэрцгийгээр дайрч, тухайлбал америкчуудын үгэнд итгэх юм бол Хятад нь пуужингийн техникийн экспортын тухай хэлэлцэн тохирсноо үл биелүүлэн, оюуны өмчийн эрх зөрчин, шоронгийн ялтнуудыг хөдөлмөрт зүтгүүлж, хятадуудынхаар бол АНУ нь Ерөнхийлөгч Ли-ийг эх орондоо зочлохыг зөвшөөрч, Тайваньд орчин үеийн сөнөөгч онгоц нийлүүлэн хэлэлцэн тохирсноо зөрчсөн гэнэ.

            1993 онд америкчууд өөрсдөд нь хамгийн их аюул учруулах улс орнуудын дотор Ираны дараа Хятадыг хоёрдугаарт нэрлэжээ.

            Ийнхүү АНУ-аас Япон,Хятадын аль алинтай нь тогтоосон харилцаа 10 жилийн турш уруудав. Энэ хувиралт Ази-Америкийн харилцааг өргөн хүрээнд хөндсөн ба автомашины сэлбэг, зургийн аппаратны арилжаанаас авахуулаад цэргийн баазаа хадгалах, тэрс үзэлтнүүдийг гянданд хорих, зэвсэг дамжуулах  , оюуны өмч хулгайлах хүртэл эрх ашгийн бүхий л мөргөлдөөнөөс түүний шалтгааныг тогтоож болохоор байв.

            Хэдий зохиогч Ази Америкийн харилцааны хүйтэн уур амьсгалыг эдийн засаг, улс төрийн хувьд баталсан ч хамгийн гол учир нь Ази Америкийн гол үндсэн ялгааг өөрчлөгдөн буй олон улсын шинэ нөхцөл байдал босгож ирсэн юм. Хамгийн нийтлэг түвшинд төрийн үнэ цэнэ, шатлан захирах иерархи ёс, хувь хүний эрх хийгээд хувийн эрх ашгийг захирах ёс, зөвшилцөлд хүрэхийн ач холбогдол, зөрчлөөс зайлсхийх, “нэг нүүртэй” байх, ерөнхийдөө төр нь нийгмээс дээгүүр, нийгэм нь хувь хүнээс дээгүүр гэдэгт Азийн олонхи оронд дэлгэрсэн Күнзийн сургааль онцгой ач холбогдол өгдөг. Тэгвэл эрх чөлөө, тэгш байдлын идеал, ардчилал, индивидуализмыг эрхэмлэдэг сэтгэхүй давамгайлсан Америкийн нийгэмд азийнхний ийм хандлага хурцаар туссан нь гарцаагүй.  Засгийн газартаа итгэдэггүй, төрийн эрх мэдлийн эсрэг зогсдог, хууль тогтоох, шүүх, гүйцэтгэх засаглалын харилцан хамаарал, харилцан хязгаарлалын зарчим, өрсөлдөөнийг хөхиүлдэг, хүний эрхийг дээдэлдэг болон өнгөрснийг мартаж ирээдүйг үл ойшоон одоогийнхоо зорилгыг илүүд үздэг америкчуудын тэр хандлага азийнхтай зөрчилддөг бөгөөд мөргөлдөөний уг сурвалж ийнхүү нийгэм ба соёлын суурь ялгаанаас үүдэлтэй хэмээн зохиогч тодорхойлжээ. Самуэл Хантингтон 80-аад оноос хойш  Ази Америкийн хооронд болсон үйл явдлууд дээр эхэндээ дүн шинжилгээ өгч хангалттай таамаглалаа баталсан ч зохиогчийн хэлэх гээд байгаа гол зорилго бол иргэншил, соёл хоорондын мөргөлдөөнөөс үүдэлтэй гэдгийг дээр дурьдсанчлан баталсан нь юм. 

Ашигласан материал

-       Самуэл Хантингтон. Иргэншил хоорондын мөргөлдөөн, Ази-Америкийн хүйтэн дайн хуудас 246-256

---

[1] Economist, 26 june 1993, p75

[2] David Rowe, Trade Wars and international Security , pp.7ff

[3] New York Times, 6 July 1993. P. A1. A6

[4] New York Times, 21 August 1995, p.A2

Монголын улс төрийн намуудын төлөвшлийн зарим асуудал

 /Энэ жил улс төрийн салбарынхаа оюутны эрдэм шинжилгээний хуралд түрүүлсэн илтгэлээ орууллаа/

Орчин үеийн ардчиллыг намуудгүйгээр төсөөлөх аргагүй. “Орчин үеийн ардчилал нь намуудын ардчилал юм.”[1]

          Монголын ардчиллын төлөвшил нь намуудын төлөвшлөөс ихээхэн хамааралтай. Манай улсын хувьд улс төрийн намын эрх зүйн байдлыг “Монгол Улсын Үндсэн хууль”, “Улс төрийн намын тухай хууль”, сонгуулийн тухай хуулиудаар тодорхой зохицуулсан. Олон намын систем төлөвшөөд 20 жил болох хугацаанд нийт 26 улс төрийн нам байгуулагдсанаас 9 нь татан буугдаж өдгөө Улсын Дээд шүүхэд бүртгэлтэй 17 нам байна.[2] Гэвч эдгээрээс орчин үеийн улс төрийн намын шалгуурыг хангах хэмжээнд төлөвшсөн нь цөөхөн юм. Монгол улсын Ерөнхийлөгч, Улсын Их Хурал, Орон нутгийн хурлын ээлжит 15 сонгууль болж өнгөрснөөс Монгол Ардын Нам, Ардчилсан Нам -аас гадна ердөө 5 улс төрийн нам УИХ, Орон нутгийн хурлуудад ямар нэгэн хэмжээгээр төлөөллөө сонгуулж байжээ.[3] 

Монгол дахь улс төрийн намууд нь ерөнхийдөө өмнөх тогтолцооноос уламжлагдсан удирдлага зохион байгуулалтын шаталсан, нүсэрдүү бүтэц, гишүүнчлэлийн хатуу зарчим, дэргэдээ төрийн бус байгууллага байгуулах зэргээр нэг нэгнээ хуулбарлан төлөвшсөн.

Харин намын хэв шинжийн хувьд МАН, АН -уудыг “кадрын нам”, “олон түмний нам”, “өргөн хүрээний нам”-ын завсрын хэв шинжтэй гэж үзэж болох бол зарим жижиг намууд нь кадрын, зарим нь зөвхөн эрх зүйн шалгуураар л нам гэж тооцож болохоор төвшинд байна. Намуудын төлөвшлийг:

1.    Үзэл баримтлал

2.    Бүтэц, зохион байгуулалт

3.    Санхүүжилтийн механизм

4.    Нийгэм, олон нийтэд нээлттэй харилцах

5.    Нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээх зэрэг хэмжүүрээр авч үзэж болно. Дээрх байдлаар авч үзвэл:

1.    Үзэл баримтлал

Үзэл баримтлалын хувьд анхлан дээрх 17 намаас Зүүний 1(Эрх чөлөөг хэрэгжүүлэгч нам), Зүүн төвийн 4 (МАН, Эх орон нам, МСДН, МНН), Барууны 3(АН, МЛАН, МЛН), Баруун төвийн 3 (ИЗН, БНН, Иргэний хөдөлгөөний нам, ), Төвийн 3(МУНН, МЭҮНН, ҮШН), үзэл баримтлал нь тодорхойгүй 3(Монголын ардчилсан хөдөлгөөний нам, Хөгжлийн хөтөлбөр нам, Ард түмний нам) нам байсан бол ядуурал, ажилгүйдэл ихэссэн шилжилтийн үеийн онцлогоос шалтгаалж намууд сонгогчдод таалагдах, санал авах үүднээс зүүний болон зүүн төвийн намын бодлого, хөтөлбөрүүд дэвшүүлэн сурталдах нь элбэгшсэн. Ингэснээр намуудын үзэл баримтлал нэлээд туйлбаргүй болж, иргэдийн хувьд ялгаж салгаж ойлгоход ихээхэн хүндрэлтэй болсон.

Хүснэгт.1

№	Намуудын нэрс	Үзэл баримтлал
1	Монгол Ардын Нам	Зүүн төвийн
2	Ардчилсан нам	Барууны
3	Монголын Ногоон нам	Зүүн төвийн
4	Иргэний Зориг нам	Баруун төвийн
5	Монголын Уламжлалын Нэгдсэн нам	Төв
6	Монголын Либерал Ардчилсан Нам	Баруун
7	Эх Орон нам	Зүүн төвийн
8	Монголын Либерал Нам	Барууны
9	Бүгд Найрамдах Нам	Баруун төвийн
10	Монголын Эмэгтэйчүүдийн Үндэсний Нэгдсэн Нам	Төв
11	Монголын Социал Демократ Нам	Зүүн төвийн
12	Ард түмний нам	Тодорхойгүй
13	Үндэсний Шинэ Нам	Төв
14	Эрх Чөлөөг Хэрэгжүүлэгч Нам	Зүүний
15	Иргэний хөдөлгөөн нам	Баруун төвийн
16	Хөгжлийн Хөтөлбөр Нам	Тодорхойгүй
17	Монголын Ардчилсан Хөдөлгөөний Нам	Тодорхойгүй

Хүснэгт.2

№	Үзэл баримтлалын чиглэл	Намын тоо
1	Зүүний	1
2	Зүүн төвийн	4
3	Барууны	3
4	Баруун төвийн	3
5	Төв	3
6	тодорхойгүй	4
	нийт	17

/Хүснэгтийг хийхдээ:

1. Тухайн нам өөрийнхөө үзэл баримлалыг хэрхэн тодорхойлсон

1.    Намын мөрийн хөтөлбөр

2.    Тодорхойгүй намууд руу утасдаж болон, гишүүд ажилчидтай нь уулзаж үзэл баримтлалыг нь тодруулсан болно./

3.    Бүтэц, зохион байгуулалт

Бүтэц, зохион байгуулалтын хувьд намууд гишүүнчлэлээ нэмэгдүүлж, үндэсний хэмжээнд намын байгууллагуудаа байгуулан, байнгын тогтвортой үйл ажиллагаа явуулахыг оролдож байсан ч энэ нь ихээхэн зохион байгуулалт, боловсон хүчний нөөц, хөрөнгө санхүү шаардлагатай тул МАН, АН, ИЗН (тодорхой хэмжээнд) - уудаас бусад нь хэрэгжүүлж чадаагүй. Харин гишүүнчлэлийн тоогоор уралдах хандлага нийт намуудад бий болсон. Намуудын 2008 онд Улсын Дээд шүүхэд ирүүлсэн гишүүдийн тооноос үзвэл Монгол улсад 584.592[4] намын гишүүн байжээ. Энэ нь намууд гишүүнчлэлийн шалгуураа сулруулж, иргэдийг кампаничлан элсүүлэх болсонтой холбоотойгоор бий болсон зохиомол өсөлт байх магадлалтай. Улмаар энэ нь аль ч намд ялгаагүй намын гишүүдийн чанар, намын байгууллагын чадавхи, намын үйл ажиллагаа, нэр хүндийг нь сулруулах хүчин зүйл болж монголын нийгмийг намын гишүүнчлэлээр талцах байдалд хүргэсэн. Харин гишүүдийн тоо олон байх (зохиомлоор өсгөх) нь сонгуульд амжилттай оролцох шалтгаан биш гэдэг нь сонгуулийн дүнгээс харагдаж эхэлсэн.

4.    Санхүүжилтийн механизм

Монголын намуудын санхүүгийн нөөц чадавхи ялгаатай. Нөлөө бүхий томоохон намууд болох МАН, Ардчилсан намын хувьд бусад жижиг намуудтай харьцуулахад давуутай, тэгэхдээ олон арван жил оршин тогтносон МАН-ын хувьд бүр ч илүү юм. Энэ нь манай намуудын санхүүгийн өрсөлдөх чадвар адилгүй тэр ч байтугай бүр тэнцвэргүй болохыг харуулж байна.[5]

Санхүүжилтийн хувьд амьдралын төвшин доогуур байгаагаас гишүүд татвараа төлөх сонирхолгүй болсон, нөгөөтэйгүүр байнгын идэвхитэй үйл ажиллагаа явуулахад хуулиар заагдсан санхүүжилт нь хүрэлцэхгүй байгаа нь аль ч намд тохиолдож буй хүндрэл юм. Тиймээс ихэнх намууд мөнгөтэй хүнд түшиглэх болсон нь эргээд санхүүгийн хараат болох, намын нэр хүндийг унагасан үйл ажиллагаануудад холбогдох үндсэн шалтгаан болж байна.

5.    Нийгэм, олон нийтэд нээлттэй харилцах

Нийгэм, олон нийтэд нээлттэй байх нь орчин үеийн улс төрийн намын голлох шинж юм. Манай намууд олон түмний нам байх зорилтууд дэвшүүлж, ихэнх тохиолдолд гишүүд дээрээ тулгуурласан үйл ажиллагаа явуулдаг нь нийгэмд сөрөг ойлголт төрүүлдэг. Намын гишүүнчлэлийн тоо ихсэх тусам энэ байдал улам их анзаарагддаг ба гишүүдээ сургах, идэвхижүүлэхэд үйл ажиллагаа, боловсон хүчний нөөцийн ихэнх нь зориулагдаж байна.

Сүүлийн үед сонгууль дөхсөнтэй холбоотойгоор МАН- Ард түмнээ сонсоё аян, АН- Монгол хүн 2020 гэх уулзалт хэлэлцүүлгүүдийг орон даяар хийж байна.  Эндээс харахад монголын намууд олон нийттэй нээлттэй харилцах, тэдний санаа бодлыг авах тал дээр зөвхөн сонгуулийн эргэн тойронд хэлбэрийн шинжтэй хийж байгаа бөгөөд сонгуулиас бусад хугацаанд энэ тал дээр туйлын дутагдалтай байгаа тал ажиглагдаж байна.

6.    Нийгмийн өмнө хариуцлага хүлээх

Улс төрийн намын мөн нэг чухал шинж нь нийгмийн өмнө үүрэг хүлэх явдал юм. Энэ нь парламентад суудалтай намуудад голчлон хамааралтай. Эрх барьж байгаа намын хувьд сонгуулийн мөрийн хөтөлбөрөө хэрэгжүүлэх, улс орныг зөв замаар удирдах, ард иргэдийн амьдралын төвшин, нийгмийн аюулгүй байдлыг хамгаалах зэрэг төрийн үүрэг хариуцлагыг нийт ард иргэдийн өмнө хүлээдэг. Одоогоор энэ шалгуурыг МАН болон АН бусдаасаа илүү хангасан ч, нийгэмд гарч буй сөрөг үр дагаваруудын өмнө мөн хариуцлага хүлээх тал дээр дутагдалтай байсаар байна. 

           Дүгнэлт

№		МАН	АН	Иргэний зориг, Ногоон нам
1	Бүтцийн хэлбэр	Шууд бүтэц	Холимог	Шууд бүтэц
2	Бусад элемэнтүүд ба нэгдсэн бүтцийн хамаарал	Босоо холбоос	Холимог	Босоо холбоос
3	Намын гишүүнчлэл	Хатуу	Хатуу	Хатуу
4	Нийгмийн төлөөлөл	Тогтсон дэмжигчидтэй	Тогтсон дэмжигчидтэй	Бага
5	Удирдлага	Төвлөрөл их	Төвлөрөл их	Лидер дагасан
6	УИХ дахь давамгайлал	Их	Их	-
7	Намын санхүүжилт	-Гишүүний татвар хандив -Төрийн санхүүжилт	Гишүүний татвар хандив -Төрийн санхүүжилт	Гишүүний татвар хандив -Төрийн санхүүжилт
8	Сонгуулийн компаний хэв маяг	Уламжлал агуулсан модерн	Модерн агуулсан уламжлалт	Модерн агуулсан уламжлалт
9	Төлөвшиж буй хэв маяг	Олон түмний нам	Өргөн хүрээний зарим шинжийг агуулсан олон түмний нам	Кадрын намын зарим шинжийг агуулсан олон түмний нам

Монголын улс төрийн намууд өнгөрсөн хугацаанд улс төрийн үйл ажиллагааны зохих туршлага хуримтлуулж алдаа оноон дээрээ суралцан төлөвшин бойжих өсөлтийн үеийнхээ нэлээд хэсгийг туулсан нь тодорхой боловч улс төрийн нам хэмээх бүхэл бүтэн амьд организмын хувьд бүрэн төлөвшин цэгцэрч амжаагүй байна. Үүнтэй уялдан дүгнэхэд монголын өнөөгийн намуудыг “лидер тойрсон сонирхлын бүлэг” аль  эсвэл төлөвшиж гүйцээгүй намууд гэж хэлж болно. 1990 оны эхэн буюу ардчиллын үйл явцын өрнөлтийн төвөгтэй үед монголын улс төрийн шинэ намууд нь тодорхой нэр хүнд бүхий лидер тойрсон бүлэглэл маягтай байсны улмаас зүтгэлтэн-удирдагчийн шинж бүхий нам байснаа 1990-д оны сүүлээс эхлэн Монголын намуудын хэв шинжид аажим өөрчлөлт гарч үзэл суртал- улс төрийн өвөрмөц үнэлэмжид суурилсан хэв шинж бүхий нам болон төлөвших хандлагатай байна.

Ашигласан материал

1.    Д.Болд-Эрдэнэ. “Монголын улс төрийн нам, намын системийн төлөвшил, УБ.,2008.

2.    М.Энхсайхан. “Орчин үеийн улс төрийн намууд”, УБ., 1996.

3.    Д.Болд-Эрдэнэ. “Монголын намуудын санхүүгийн чадвар, нам дахь авлигын түвшин” , Политологи 2011 №348.

4.    G.Sartori. Parties and Party systems.London, 1976.

5.    Duverger M. Political Parties. London., 1970.

6.    W.Phillips Shively. “Power and choice”, Boston., 1997.

7.    Монгол Улсын дээд шүүх   http://www.supremecourt.mn/

8.    Сонгуулийн Ерөнхий Хороо http://www.gec.gov.mn/

---

[1] Жозеф А.Шумпетер “Капитализм, социализм, ба ардчилал”, Р.Даль “Ардчилал ба түүний шүүмжлэл”

[2]  Улсын дээд шүүх   http://www.supremecourt.mn/

[3] Сонгуулийн Ерөнхий Хороо http://www.gec.gov.mn/

[4]  Улсын дээд шүүх   http://www.supremecourt.mn/

[5] Д.Болд-Эрдэнэ, “Монголын намуудын санхүүгийн чадвар, нам дахь авилгын түвшин” , Политологи 2011 №348., 72-р тал